otoczenie, zarówno montessori jak i reggio, ma za zadanie wspierać samodzielność. przedmioty używane przez dzieci w codziennym życiu, pomoce oraz zabawki są umiejscowione w zasięgu ręki dziecka, w sposób przejrzysty oraz dobrze widoczny. szafki oraz wieszaki są dostosowane do ich wieku oraz wzrostu, lustra są zamontowane na wysokości wzroku dzieci. łazienki są wyposażone w nakładki na sedes, stopnie umożliwiające dzieciom samodzielne wykonanie wszystkich zabiegów higienicznych.
Dzieci chętnie naśladują dorosłych w każdej wykonywanej przez nich czynności. Tę potrzebę można realizować nie tylko poprzez udostępnianie zabawek, takich jak kuchnia, ale poprzez włączanie dzieci do aktywności dnia codziennego. Każdy element wyposażenia pomagający utrzymać porządek, narzędzia kuchenne, dzbanki z wodą do podlewania kwiatów, ściereczki do wycierania blatów i podłogi może być dostosowany rozmiarem w miejscu dostępnym dla dzieci. Prawdziwa praca uczy opanowania i rozwija ich zdrowy wizerunek.
Celem pracy, którą podejmuje dziecko jest wewnętrzna satysfakcja. Wkłada wysiłek w to, aby opanować wykonywane zadanie i aby przećwiczyć i udoskonalić swoje umiejętności. Osiągając sukces staje się spokojniejsze i bardziej zadowolone, pomaga mu to osiągnąć spokój wewnętrzny i miłość do środowiska i innych. Podstawowym wyzwaniem pedagogów, dostarczających określone pomoce umożliwiające wykonanie danej pracy, jest ich dostosowanie do możliwości i zainteresowań dziecka. Czas koncentracji dzieci w tym wieku jest relatywnie krótki, trwa ok. 3-5 minut. Tempo pracy jest bardzo zróżnicowanie, podobnie jak wytrwałość w dążeniu do celu. Zbyt trudne zadanie generuje frustrację, zbyt łatwe nudzi i zniechęca dziecko.
Dzieci nie lubią zmian, przejścia z jednej aktywności do drugiej. Pospieszanie dziecka, jeśli jest w trakcie wykonywania jakiejś czynności jest brakiem szacunku do jego potrzeb. W przypadku, gdy widzimy, że dziecko jest skupione na swojej pracy, czekamy do momentu, gdy ją zakończy. Sygnałem może być nawiązanie z nami kontaktu wzrokowego, głośne odetchnięcie, uśmiech, odsunięcie się od pomocy czy werbalny komunikat zachęcający pedagoga do interakcji, jak np. okrzyk „O! Zobacz, namalowałam drzewo!”. Słysząc taki komunikat możemy być pewni, że nasza obecność jest pożądana, a wykonywana właśnie praca dobiegła końca. Wcześniejsza interakcja, taka jak pochwała, pomoc a nawet zbyt natarczywe spojrzenie może zaburzać koncentrację dziecka, skutecznie przerywając jego pracę. Natomiast szacunek do koncentracji dziecka wyzwala w nim aktywność, twórczość, radość i spokój.
Maria Montessori opracowała kilka zasad, określających cechy wszystkich pomocy, z którymi pracuje dziecko:
- izolacja trudności: praca nad jednym zagadnieniem, trudnością naraz, dostosowana do poziomu rozwoju i faz rozwojowych dziecka, np. jeśli dziecko nie potrafi jeszcze przelewać wody z dzbanuszka do szklanki, pierwszym krokiem do opanowania tej czynności jest przelewanie wody z jednego dzbanuszka do drugiego,
- kontrola błędu: udostępniane są tak skonstruowane pomoce, które pozwalają dziecku bez wsparcia dorosłego ocenić, czy zadanie zostało wykonane poprawne, np. przesypując kamyczki umieszczone w jednym dzbanuszku do drugiego dziecko zauważy, gdy rozsypią się one dookoła
- estetyka: pomoce mają zapraszać, zachęcać swoim wyglądem, żeby z nimi pracować, np. szklane dzbanuszki z barwionymi na zielono kamyczkami lub porcelanowy dzbanek z rysunkiem kwiatów
- ograniczona ilość przedmiotów: zagracona przestrzeń rozprasza, harmiona w o otoczeniu wpływa na jakość oraz długość koncentracji
Ostatnim aspektem pomocy udostępnianych w Montessori jest modelowanie czynności, prezentacja pomocy. Każdy z przedmiotów dostępnych w otoczeniu posiada jasno określony cel. Przykładem może być różowa wieża – zestaw 10 sześcianów w różnych rozmiarach (największy 10cm3, najmniejszy 1cm3), która służy do uczenia się rozróżniania wielkości. Zadaniem, które jest prezentowane, jest ułożenie wieży od największego sześcianu do najmniejszego. W przypadku, gdy dziecko np. zaczyna z wieży układać domek pedagog pokazuje jeszcze raz poprawne wykonanie zadania.
podsumowując powyższe, w szkole montessori proces przygotowania otoczenia, a wraz z nim pomocy, po które sięga dziecko ma swój początek w obserwacji, poprzez refleksję, a na koniec prezentację odpowiedniej pomocy, która będzie odpowiedzią na potrzeby, zainteresowania i kierunek rozwoju danego dziecka.
ten sam proces w reggio wygląda następująco: obserwacja, refleksja, udostępnienie pomocy jednak bez wskazywania kierunku, jasno określonego celu. tym, co szczególnie interesuje pedagogów podczas aktywności z pomocami, a więc podczas prowokacji, jest to w jaki sposób dziecko wejdzie w reakcję z otoczeniem. do czego wykorzysta pomoce? jakie znajdzie zastosowanie do udostępnionych przedmiotów? aktywność podczas prowokacji jest szansą na kolejne obserwacje dotyczące tego, co dziecko już potrafi, co je interesuje, w jakim kierunku chce podążać?
Nie oznacza to jednak, że w Reggio nie ma miejsca na pomoce Montessori oraz na modelowanie czynności. Wręcz przeciwnie! Celem pomocy jest nauka określonych czynności, zjawisk, procesów, pojęć, etc. w sposób możliwie najbardziej wspierający koncentrację. Powolne ruchy pedagoga, w ciszy i skupieniu prezentującego daną czynność, np. przekładanie szczypcami ziaren fasoli z jednej miski do drugiej działają hipnotyzująco. Dziecko ma szansę w skupieniu obserwować określoną sekwencję ruchów, która pozwoli mu na wykonanie zadanie. Każda czynność z życia codziennego, która dla nas jest czymś naturalnym, stanowi ogromne wyzwanie dla dziecka. Modelując rozkładamy je na czynniki pierwsze, odkrywając przed dziećmi ich zawiłości, a zwracając uwagę na poziom trudności i dostosowując go do możliwości każdego dziecka, wspieramy wiarę we własne możliwości, samodzielność oraz motywację wewnętrzną.
Przykładem może być nalewanie wody do szklanki. W każdym dziecku w pewnym momencie pojawia się chęć samodzielnego nalania sobie wody, np. podczas posiłku. Nawet w przypadku idealnie dostosowanego rozmiarem dzbanka i stabilnej, ciężkiej szklanki przy pierwszej próbie dojdzie do rozlania wody. Dziecko chce być samodzielne, żeby mu to umożliwić, należy zadbać o odpowiedni trening praktyczny tej czynności podczas aktywności dziecka, niezwiązanej z czasem posiłku. Umożliwiając mu pracę z pomocami, wcześniej odpowiednio zaprezentowanymi, jesteśmy w stanie zaspokoić jego potrzebę bycia samodzielnym, wspierać w nauce czynności, którą chce opanować.
Praca z pomocami posiadającymi wszystkie wyżej wymienione cechy wpływa na zdolność koncentracji, która jest kluczem do rozwoju. Założenia Marii Montessori można wykorzystywać podczas wszystkich zabaw, aktywności z dziećmi, także podczas prowokacji. Warto zwrócić uwagę na to, żeby w prowokacji znalazły się wszystkie narzędzia czy przedmioty, których obsługę dziecko opanowało wcześniej, jak np. nożyczki czy szczypce oraz czy różnorodność dostępnych przedmiotów uatrakcyjnia, urozmaica prowokację w sposób wspierający koncentrację dziecka czy może niepotrzebnie ją zaburza.
